Fizjoterapia powinna mieć na celu prewencję czyli przeciwdziałanie urazom, a nie ograniczać się jedynie do leczenia ich skutków. Dotyczy to wszystkich osób uprawiających sport, narażonych na kontuzje, a w szczególności dzieci i młodzieży. Bardzo ważnym elementem profilaktyki kontuzji jest stała współpraca rodzica, trenera i fizjoterapeuty. Ma ona na celu indywidualne dostosowanie treningu do potrzeb i możliwości młodego sportowca.

Kontuzje u dzieci

Organizm dziecka dopiero się rozwija. Dlatego uprawianie sportu wyczynowego przez dzieci i młodzież jest bardziej złożone niż u osób dorosłych. W okresach krytycznych, czyli największego skoku wzrostowego, często zaburzeniu ulega statyka. Mogą pojawić się wady postawy mające bardzo duży wpływ na prawidłową pracę mięśni i stawów. Niewielkie nawet odchylenia od osi stawów mogą  być przyczyną powstawania uszkodzeń. Te wynikają z przeciążenia tych struktur i zwiększają ryzyko narażenia na kontuzje.

U dzieci mięśnie, ścięgna i więzadła są bardzo silne i elastyczne. Natomiast ich rozwijające się kości, chrząstki czy miejsca przyczepów ścięgien mięśni i więzadeł do kości są dość podatne na uszkodzenia.  Początkowo kości długie którymi są np. kość ramienna, udowa, kości śródręcza, śródstopia i paliczków oraz kości krótkie np. rzepka, kości nadgarstka czy stępu posiadają blaszki kostnienia – miejsca wypełnione chrząstką. Ta, w miarę upływu lat, przyrasta, gęstnieje i staje się kością. Również w miejscach przyczepów ścięgien i więzadeł występują centra kostnienia. Podobnie dzieje się w chrząstkach stawów, które w okresie dojrzewania przechodzą bardzo intensywne procesy przebudowy i wzrostu.

Wszystkie te miejsca wzrostu kości i chrząstki są bardzo delikatne (2 – 5-krotnie słabsze niż otaczające je włókna tkanek miękkich). Powinno się to uwzględniać podczas planowania treningu. W przeciwnym razie zbyt duże lub nieodpowiednie obciążenia tych obszarów mogą doprowadzić do urazu lub przeciążenia i kontuzji, ponieważ silne mięśnie, ścięgna i więzadła w miejscu swego przyczepu oddziaływując na kość czy staw aplikują bardzo duże siły kompresyjne i trakcyjne.Wysoka intensywność i powtarzalność tych samych ćwiczeń wraz z dużym obciążeniem układu kostno – szkieletowego  może prowadzić do wystąpienia zmian zwyrodnieniowych stawów w późniejszym wieku. Do czasu uzyskania dojrzałości kostnej zarówno dziewczynki, jak i chłopcy narażeni są na złamania lub uszkodzenia w obrębie występowania płytek wzrostu (przy czym u chłopców częstotliwość jest 2-krotnie wyższa, ponieważ później osiągają dojrzałość kostną).

Złamanie płytki wzrostu

Złamanie w obrębie płytki wzrostu w kościach paliczków to kontuzja występująca u dzieci i młodzieży bardzo często. Dość częstemu złamaniu ulegają też kości przedramienia (kość promieniowa) i kości podudzia (kość strzałkowa i piszczelowa).

Najczęstszym symptomem złamania w obrębie płytki wzrostu jest ostry, nieustępujący ból (czasami tylko w wyniku uciśnięcia miejsca urazu), ograniczenie ruchomości, obrzęk, zaczerwienienie, wzrost ciepłoty tkanki, tkliwość w okolicy końca kości lub w pobliżu stawu. Niezbędna jest wówczas jak najszybsza wizyta u specjalisty (max do 5 dni po urazie), ponieważ procesy leczenia u dzieci zachodzą bardzo szybko, a niewłaściwe postępowanie może utrudnić szybki powrót do zdrowia.

Należy jednak wiedzieć, że nie zawsze uszkodzenie płytki wzrostu wiąże się z nagłym i silnym bólem, często, zwłaszcza w wyniku działania stałych sił przeciążających aparat ruchu, ból pojawia się powoli i narasta z czasem. Pojawia się też obrzęk i w konsekwencji ograniczenie ruchomości. Dlatego u dzieci i młodzieży należy reagować na każdy pojawiający się ból, poprzez niezwłoczne przerwanie treningu, bo to oznacza, że dzieje się coś złego.

Wspinacze w wieku od 11 do 16 roku życia nie powinni wykonywać żadnych treningów na Campusie bez użycia nóg i wykonując dynamiczne ruchy, ponieważ powoduje to trwałe kontuzje palców z powodu uszkodzenia płytki wzrostu. Z tego samego powodu młodzi wspinacze powinni unikać chwytów zamkniętych (łuczków) jak i treningu hipergrawitacyjnego z kamizelką lub pasem obciążającym.

Kontuzje ścięgna zginacza palców

Zapalenie ścięgna zginacza palców wraz z otaczającą go pochewką to częste kontuzje palców u młodych wspinaczy. Jest ono wynikiem stosowania przez wspinacza chwytu zamkniętego (łuczka). Poprzez wielokrotne powtarzanie tego samego ruchu dochodzi na nałożenia się na siebie mikrourazów. Pojedynczy, gwałtowny ruch z chwytu może także spowodować powstanie stanu zapalnego, szczególnie gdy aparat ruchu nie został właściwie przygotowany do obciążenia. Odczuwany jest wówczas ból głównie na pierwszym paliczku palca, ale może on promieniować na całą rękę lub przedramię.

Kontuzje troczków ścięgna zginacza palców

Inną kontuzją w obrębie palców jest zapalenie, naderwanie lub zerwanie jednego lub więcej troczków ścięgien mięśnia zginacza palców. Uszkodzenie troczka najczęściej jest wynikiem stosowania małych chwytów tzw. łuczkiem (zapinanie chwytu). W tej pozycji troczki mięśnia zginacza palców narażone są na działanie dużej siły , która jest wprost proporcjonalna do wielkości zgięcia. Proces uszkodzenia troczków może być wynikiem długotrwałego kumulowania się mikrourazów w strukturze troczka. Może też być spowodowany nagłym szarpnięciem lub ześlizgnięciem się ręki z chwytu. Uszkodzony troczek daje dolegliwości bólowe jego okolicy, nasilające się podczas aktywnego zgięcia palców, zgięcia z oporem jak i rozciągania palców do wyprostu. Często pojawia się obrzęk, a przy całkowitym zerwaniu przy próbie obciążenia zgiętego palca, ścięgno wysuwa się dając tzw. objaw cięciwy.

Zapalenie nadkłykcia przyśrodkowego kości ramiennej (łokieć golfisty)

Wynika z uszkodzenia przyczepów mięśnia nawrotnego obłego lub/i mięśnia zginacza łokciowego nadgarstka. Objawia się bólem nasilającym się podczas zginania nadgarstka z oporem oraz pronacji (nawracania) przedramienia (ruch odkręcania słoika). Ból zlokalizowany jest po przyśrodkowej stronie łokcia i może promieniować wzdłuż przedramienia aż do IV i V palca dłoni.

Zapalenie nadkłykcia bocznego kości ramiennej (łokieć tenisisty)

Jest to uraz będący wynikiem zmian degeneracyjnych ścięgien mięśni prostowników nadgarstka w wyniku działania sił przeciążeniowych uszkadzających ścięgna i zaburzających prawidłowe ukrwienie okolicy ich przyczepu. W miejscach uszkodzeń pojawia się tkanka, która jest słabsza, a jeśli nadal przeciążamy rękę, ścięgna ulegają naderwaniu. Objawy bólowe występują lokalnie w okolicy bocznej łokcia i mogą promieniować wzdłuż ramienia aż do nadgarstka. Zaciskanie ręki w pięść również może wywoływać objawy bólowe, pojawia się też osłabienie siły chwytu. Ból może być ostry lub przewlekły.

Kontuzje stożka rotatorów stawu barkowego

Stożek rotatorów to struktura zbudowana z 4 ścięgien mięśni głębokich barku. Jego głównym zadaniem jest stabilizacja głowy kości ramiennej w stawie, unoszenie ramienia oraz ruch rotacyjny. Uszkodzenie najczęściej pojawia się w wyniku nagłego urazu lub zmian degeneracyjnych w ścięgnach, głównie mięśnia nadgrzebieniowego i podgrzebieniowego. Zmiany degeneracyjne spowodowane są najczęściej powtarzalnym przeciążaniem tych ścięgien w wyniku braku równowagi w pracy całego stożka i pozostałych mięśni barku (brak centralizacji głowy kości ramiennej w stawie).

Najczęściej występującymi objawami uszkodzenia stożka rotatorów są: ból stawu barkowego z jego przedniej, górnej lub tylnej strony lub głęboko wewnątrz stawu. Występuje on w spoczynku i  nasila się podczas aktywności fizycznej lub wysiłku z obciążeniem, zwłaszcza w pozycjach gdy bark unosimy do góry (ruch sięgania wysoko).

Kontuzje stawu skokowego

Częściej zdarza się podczas boulderowania niż przy wspinaniu z liną. Zaliczamy tu:

  1. Skręcenie kostki – uszkodzenie torebki stawowej oraz wzmacniających ją więzadeł, występujące w trzech stopniach:
  • skręcenie kostki I stopnia: naciągnięcie więzadeł i torebki stawowej, niewielki ból, obrzęk i ograniczenie ruchomości, bez niestabilności
  • skręcenie kostki II stopnia: rozerwanie torebki stawowej i częściowe zerwanie więzadeł, znaczna bolesność, wyraźny obrzęk, częściowa niestabilność, chód z utykaniem
  • skręcenie kostki III stopnia: rozerwanie torebki stawowej i całkowite przerwanie więzadeł, niestabilność stawowa z dużym obrzękiem i bolesnością, trudności z chodzeniem.

Najczęstszym miejscem odczuwania bólu jest przednio-boczna część stawu skokowego, co może sugerować uszkodzenia więzadła skokowo-strzałkowego przedniego. Biorąc pod uwagę złożoność urazu, warto jednak zasięgnąć opinii ortopedy, diagnosty czy fizjoterapeuty. Pomoże to zabezpieczyć stopę przed powiększeniem urazu lub możliwie przyspieszyć powrót do aktywności. Poza tym w zależności od złożoności urazu może być potrzeba zastosowania ortezy stawu skokowego.

  1. Zwichnięcie kostki – wówczas przemieszczeniu względem siebie ulegają kości tworzące staw skokowy. Jednocześnie rozerwaniu ulega torebka stawowa oraz więzadła, a elementy stawu nie mogą powrócić samoistnie do prawidłowego ułożenia.
    Objawami zwichnięcia stawu skokowego są: szybko narastający obrzęk, zasinienie oraz silny, przeszywający ból okolicy stawu skokowego. Uniemożliwia on obciążenie kończyny, Powoduje nienaturalne ustawianie kończyny oraz ograniczenie poruszania stawem.
    Niezbędna jest interwencja specjalisty, który nastawi staw. Nieleczone zwichnięcie prowadzi do patologicznych, trudnych do wyleczenia zmian, mogących na stałe zaburzyć funkcję stawu.
  2. Złamanie kostki – najczęściej dochodzi do złamania w obszarze części dystalnej kości piszczelowej lub strzałkowej, kości skokowej i piętowej. Najczęściej złamania są wynikiem uderzenia o skałę podczas upadku. Głównym objawem jest ból, czasem promieniujący do stopy lub kolana, uniemożliwiający obciążanie kończyny, pojawiający się najczęściej podczas chodzenia. Oprócz tego objawem jest także obrzęk, zasinienie okolicy złamania, deformacja stawu (nie zawsze), ograniczenie lub zwiększona ruchomość stawu.

Mięśnie posturalne

Kolejny, ważny aspekt w sporcie wspinaczkowym, stanowią mięśnie posturalne będące najgłębszą warstwą mięśni  tułowia, miednicy i bioder. Mięśnie głębokie aktywowane są podczas kaszlu, śmiechu, kichnięcia, oddychania. Należą do nich mięśnie oddechowe np. przepona czy mięśnie międzyżebrowe. Do tych drugich należą głębokie mięśnie brzucha, mięsień czworoboczny lędźwi, głębokie mięśnie pleców. Zaliczymy do nich także mięśnie pośrednie grzbietu, mięśnie bioder i miednicy czy mięśnie biodrowo-lędźwiowe. Są to mięśnie stabilizujące odgrywające bardzo ważną rolę w utrzymaniu prawidłowej postawy ciała.

Mięśnie stabilizujące, poprzez delikatne kompresowanie stawu (ale nie utrudniając przy tym ruchu) utrzymują ten staw w osi. Zarówno podczas pracy statycznej jak i dynamicznej. Natomiast mięśnie powierzchowne są bardzo silną grupą odpowiedzialną przede wszystkim za ruch. Są to duże, długie mięśnie, które najczęściej rozpościerają się co najmniej ponad 2 stawami. Z uwagi na to, są w stanie szybko zmobilizować jednocześnie do ruchu kilka stawów. Jeśli mięśnie głębokie są słabe i niewydolne lub niezaktywowane podczas ruchu wówczas to mięśnie długie przejmują kontrolę. Ponieważ mają one długą dźwignię to nie są w stanie odpowiednio ustabilizować stawu i otaczających go tkanek. Prowadzi to do niewłaściwego wzorca ruchowego. Z czasem może dojść do przeciążenia tych struktur i wystąpienia urazu (np. zapalenia ścięgien łokcia czy barku).

Ćwiczenia mięśni stabilizujących

Mięśnie stabilizujące muszą być w stanie pracować przy różnym poziomie obciążenia, muszą być reaktywne. Dlatego potrzebują ćwiczeń z różnym obciążeniem, w różnych pozycjach, dynamicznych i statycznych. Najkorzystniej jest rozpoczynać od ćwiczeń pod okiem fizjoterapeuty. Powinny one być  wykonywane powoli, z pełną kontrolą ruchu. Następnie powinna być zwiększana trudność ćwiczenia poprzez przyspieszenie i skomplikowanie wzorców ruchowych. Wówczas poprawie ulega synchronizacja pracy mięśni i ich umiejętność szybkiej i adekwatnej odpowiedzi na bodziec. Jeśli mięśnie głębokie tułowia są silne to stanowią też solidną, stabilną podstawę dla ruchu kończynami. Dlatego, podczas wspinania, powinny one pracować w trakcie każdego ruchu.

Wewnętrzne, najgłębsze warstwy mięśni miednicy, grzbietu, brzucha i przepona powinny przez swoje napięcie wpływać na ciśnienie wewnątrz jamy brzusznej. Zwiększy to stabilizację tułowia. W związku z tym pozwoli na zapewnienie podstawy dla pracy nóg i ramion podczas ruchu. Dzięki tej stabilizacji generowana jest większa siła, odporność na rozciąganie i energia potencjalna do wybicia się. Ruch staje się bardziej efektywny i mocny. Poza tym, poprzez prawidłową postawę wynikającą z właściwej pracy mięśni głębokich i właściwe scentralizowanie stawów leżących proksymalnie (staw barkowy czy biodrowy), stawy leżące bardziej dystalnie (staw łokciowy, nadgarstkowy czy kolanowy i skokowy) również mają prawidłową pozycję. Dlatego wzmacnianie mięśni głębokich jest tak istotnym elementem w przeciwdziałaniu kontuzjom jak i w rehabilitacji. Poza tym ćwiczenia mięśni głębokich idealnie nadają się do zastosowania jako rozgrzewka, dzięki czemu podczas treningu łatwiej się aktywują.

Podsumowując: brak prawidłowo pracujących mięśni głębokich wpływa na:

  • słabszą pracę mięśni obwodowych czyli na pracę nóg (wybicie), pracę rąk (przechwyty),
  • gorszą koordynację ruchową,
  • zwiększenie ryzyka wystąpienia kontuzji
  • nieprawidłowe ustawienie w stawach (dysbalans mięśniowy)

Znaczenie mobilności w treningu

Mobilność bioder to drugi, za mięśniami głębokimi, ważny aspekt treningowy. Jeśli działają one prawidłowo, to zabezpieczają przed wieloma kontuzjami w obrębie stawu kolanowego oraz kręgosłupa. Wpływają ona również na poprawę ogólnej sprawności. Jeśli biodra są mało elastyczne, często dochodzi do występowania ruchów kompensacji. Prowadzą one do zaburzonej równowagi pracy mięśni, a co za tym idzie – mogą powodować kontuzje. Podobnie jest z mobilnością obręczy barkowej. Jej brak prowadzi do obciążeń odcinka szyjnego i piersiowego kręgosłupa oraz zwiększonej urazowości w obrębie obręczy barkowej,  łokcia czy nadgarstka. Prawidłowa stabilność oraz mobilność bioder i barków wpływa na zwiększenie generowanej przez mięśnie siły i mocy. Często ma to wpływ na lepszy wynik  w sporcie. Poza tym poprawa mobilności wpływa na poprawę ogólnej sprawności ciała.

Proces rehabilitacji

W sytuacji wystąpienia bólu którejkolwiek okolicy ciała wskazane jest natychmiastowe przerwanie treningu. Następnie, należy jak najszybciej skonsultować się z lekarzem ortopedą w celu odpowiedniej diagnostyki. Kolejnym krokiem powinien być kontakt z fizjoterapeutą. Jego którego zadaniem jest dobranie odpowiednich zabiegów przywracających prawidłowy wzorzec ruchowy,  przyśpieszających proces leczenia jak i powrotu do wspinania. Bardzo ważnym aspektem podczas procesu rehabilitacji jest przywrócenie prawidłowego balansu mięśniowego oraz właściwej stabilizacji stawów. Bez tego nie ma możliwości odtworzenia prawidłowego wzorca ruchowego. Rehabilitacja jest procesem, który trwa (czasami nawet tygodniami), więc należy uzbroić się w cierpliwość. Procentuje to później brakiem nawrotów kontuzji.